Η ιατρική άποψη των «βαρέων και ανθυγιεινών επαγγελμάτων»

                                     

                                         ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΜΠΑΖΑΣ
 Εμπειρογνώμονας της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας, 
Μέλος του Τομέα Ιατρικής της Εργασίας του Βασιλικού Κολεγίου Ιατρών του Λονδίνου

Περίληψη:Στον ισχύοντα ελληνικό νόμο ορίζεται κατάλογος «Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων», ο οποίος περιλαμβάνει περίπου εκατόν πενήντα επαγγέλματα και είδη εργασιών, όπου υγιείς εργαζόμενοι έχουν το δικαίωμα να λάβουν πλήρη σύνταξη πέντε χρόνια νωρίτερα, σε σύγκριση με τους άλλους εργαζομένους. Αναφέρονται σχετικές διατάξεις της νομοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ορισμένων ευρωπαϊκών χωρών. Προτείνεται η συστηματική συλλογή και μελέτη επαγγελματικών, ιατρικών και ασφαλιστικών στοιχείων, καθώς επίσης και τα κατάλληλα κριτήρια ιατρικής και υγιεινής της εργασίας που χρειάζεται να χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση και την αναθεώρηση των επαγγελμάτων του καταλόγου, με σκοπό την ελάττωση του αριθμού τους.

 Λέξεις ευρετηρίου: Ιατρική της εργασίας, ιατρός της εργασίας, υγιεινή της εργασίας, ανθυγιεινά επαγγέλματα, επικίνδυνα επαγγέλματα.

 Εισαγωγή

Εργαζόμενοι σε διάφορες κατηγορίες επαγγελμάτων -όπως π.χ. πρόσφατα το προσωπικό των Σωμάτων Ασφαλείας- διεκδικούν την υπαγωγή του επαγγέλματός τους στα «βαρέα και ανθυγιεινά επαγγέλματα», ώστε να συνταξιοδοτούνται πέντε χρόνια νωρίτερα και με ευνοϊκούς όρους, λαμβάνοντες πλήρη σύνταξη1. Συχνά, όμως, τόσο στους εργαζομένους όσο και στους εμπλεκόμενους στη διαδικασία της έγκρισης αυτής της διεκδίκησης, επικρατεί σύγχυση όσον αφορά στη σημασία των διαφορετικών εννοιών του βαρέως, του ανθυγιεινού και του επικίνδυνου επαγγέλματος. Ο σκοπός αυτού του άρθρου είναι η αποσαφήνιση του περιεχομένου αυτών των εννοιών, που αποτελεί προϋπόθεση για οποιοδήποτε προγραμματισμό δράσεων προαγωγής της υγείας των εργαζομένων

.Α. Επικίνδυνα επαγγέλματα 

Στη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αφορά στην «Προώθηση της βελτίωσης της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων κατά την εργασία»2 ορίζονται και τα εξής: «Ο εργοδότης υποχρεούται να εξασφαλίζει την ασφάλεια και την υγεία των εργαζομένων, ως προς όλες τις πτυχές της εργασίας». (άρθρο 5) και ακόμα ότι «... όταν δεν το επιτρέπουν εγγενείς ιδιαιτερότητες ορισμένων δραστηριοτήτων του δημόσιου τομέα, π.χ. στις ένοπλες δυνάμεις ή στην αστυνομία, ή ορισμένων δραστηριοτήτων στις υπηρεσίες πολιτικής άμυνας, πρέπει να εξασφαλίζεται, όσο αυτό είναι δυνατόν, η ασφάλεια και η υγεία των εργαζομένων...» (άρθρο 2). Αναγνωρίζεται δηλαδή ότι μόνον στις περιπτώσεις ελαχίστων επαγγελμάτων, δεν είναι εφικτή η εξασφάλιση απολύτως υγιεινών και ασφαλών συνθηκών εργασίας.

 Στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι πυροσβέστες, το προσωπικό φυλακών, το ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό (και γενικά τα μέλη των ομάδων διάσωσης) και οι αστυνομικοί μπορεί να εκτεθούν σε κινδύνους της υγείας, όταν σώζουν ή προστατεύουν άλλους3.

 Ο κάθε εργαζόμενος σε αυτές τις επαγγελματικές ομάδες θα πρέπει, καταρχάς, να προσλαμβάνεται μετά από προσεκτική επιλογή -και ως προς την ιατρική καταλληλότητά του για τη συγκεκριμένη εργασία (δηλαδή θα πρέπει να έχει καλή υγεία και επαρκές ψυχικό σθένος, την κατάλληλη φυσική κατάσταση και προσωπικότητα). Ακολούθως, αυτός θα πρέπει να υφίσταται ουσιαστική εκπαίδευση, για την ορθή αντιμετώπιση των κινδύνων που ενδέχεται να αντιμετωπίσει στην εργασία. Κατ’ αυτήν την εκπαίδευση, ο εργαζόμενος θα πρέπει να εξοικειώνεται σταδιακά σε καθήκοντα αυξανόμενης επικινδυνότητας, κατανοώντας τους κινδύνους και την αναγκαιότητα της έκθεσής του σε αυτούς4.

 Υποτίθεται ότι αυτοί οι επαγγελματίες έχουν αποδεχθεί την πιθανότητα να εκθέσουν σε κίνδυνο τη δική τους ασφάλεια, προς όφελος θυμάτων ή, γενικά, του κοινού. Στην περίπτωση αυτών των επαγγελμάτων, που ακριβέστερα θα έπρεπε να χαρακτηρίζονται ως επαγγέλματα «υψηλού κινδύνου» ή επικίνδυνα, ο κίνδυνος για την υγεία των εργαζομένων σταθμίζεται σε σχέση με το «κόστος», δηλαδή τη βλάβη της υγείας που μπορεί να υποστούν τα θύματα ή το κοινό. Δηλαδή η υγεία των εργαζομένων πρέπει να προστατεύεται όσο γίνεται περισσότερο, ενώ όμως, παράλληλα, ο κίνδυνος για την υγεία των θυμάτων ή του κοινού να καθίσταται όσο γίνεται μικρότερος.

 Οι απασχολούμενοι σε αυτά τα επαγγέλματα έχουν αυξημένη πιθανότητα να πάθουν ατύχημα. Ατύχημα είναι το αιφνίδιο, ανεπιθύμητο, απρογραμμάτιστο, απρόβλεπτο, απροσδόκητο, ανεξέλεγκτο γεγονός (συνιστάμενο από σειρά περιστατικών), το οποίο έχει (ή μπορεί να έχει) ως αποτέλεσμα τραυματισμό ή οξεία προσβολή από νόσο5.

 Β. «Βαρέα και ανθυγιεινά επαγγέλματα» 

Ένα επάγγελμα είναι ανθυγιεινό όταν ενέχει αυξημένη πιθανότητα πρόκλησης

επαγγελματικής νόσου ή επιδείνωσης οποιασδήποτε νόσου. Ωστόσο, όταν ένα επάγγελμα είναι επικίνδυνο ή ακόμα και ανθυγιεινό, αυτό δε σημαίνει οπωσδήποτε ότι είναι επιπλέον και βαρύ. Ένα επάγγελμα ορίζεται ως βαρύ «εάν η επί μακρόν απασχόληση σε αυτό επιφέρει φθορά του οργανισμού των μισθωτών και, κατ’ ακολουθία, αδυναμία περαιτέρω απασχολήσεώς των, από χρονικού σημείου προ του φυσιολογικού γήρατος»6. 

Αυτή η «φθορά» θεωρείται ότι συμβαίνει ανεξάρτητα από το εάν ο εργαζόμενος παραμένει πάντοτε υγιής ή αρρωστήσει.Σύμφωνα με το άρθρο 104 του Κανονισμού Ασφαλείας του ΙΚΑ1, περίπου ογδόντα κατηγορίες επαγγελμάτων και εβδομήντα ειδικότητες εργαζομένων υπάγονται στα «βαρέα και ανθυγιεινά επαγγέλματα» και περιλαμβάνεται μάλιστα πληθώρα δραστηριοτήτων που δεν εμπίπτουν στο δημόσιο τομέα (οι οποίες δηλαδή δεν μπορούν να θεωρηθούν ως εν τινί μέτρω «ανθυγιεινές» σύμφωνα με την Κοινοτική Οδηγία2). 

Σε αυτά τα επαγγέλματα υπάγονται και οι θαλαμηπόλοι των ευαγών ιδρυμάτων, οι συντάκτες των ημερήσιων επαρχιακών εφημερίδων και οι εκφωνητές των ραδιοφωνικών σταθμών. Οι εργαζόμενοι σε αρκετά από τα «βαρέα και ανθυγιεινά» επαγγέλματα λαμβάνουν, επιπροσθέτως, επίδομα ανθυγιεινής εργασίας, σύμφωνα με τις διατάξεις των συλλογικών ρυθμίσεων (Εθνικών Συλλογικών Συμβάσεων Εργασίας, Κλαδικών, Ομοιοεπαγγελματικών και Επιχειρησιακών Συλλογικών ρυθμίσεων).

 Επιπλέον, οι απασχολούμενοι σε εκατοντάδες επαγγέλματα (τα οποία δεν υπάγονται στα «βαρέα και ανθυγιεινά»), εργασίες και χώρους εργασίας λαμβάνουν  επίδομα ανθυγιεινής εργασίας, που όμως δε συνυπολογίζεται στο ποσό της σύνταξης και δε συνεπάγεται πρόωρη συνταξιοδότηση7. 

Αναφέρουμε ενδεικτικά σχετικές ρυθμίσεις που ισχύουν σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Στην Ιταλία τα αντίστοιχα επαγγέλματα είναι εννέα και χαρακτηρίζονται ως «επικίνδυνα»8. Με αυτόν το χαρακτηρισμό αποφεύγεται ο συνειρμός ότι κάποια εργασία βλάπτει την υγεία. Κατ’ αντιδιαστολή στη Γερμανία ουδέν επάγγελμα χαρακτηρίζεται ως «βαρύ και ανθυγιεινό», και μόνον οι ανθρακωρύχοι μπορούν να συνταξιοδοτηθούν στην ηλικία των 60 ετών, λόγω «αυξημένης επιβάρυνσής τους κατά την εργασία»9. Στην Κύπρο10, στο Ηνωμένο Βασίλειο11, στην Ιρλανδία12, στη Σουηδία13, στη Δανία14 και στο Βέλγιο15 (όπου έκλεισαν τα ανθρακωρυχεία), ουδέν επάγγελμα αναγνωρίζεται ως «βαρύ και ανθυγιεινό», ώστε όλοι οι απασχολούμενοι σε αυτό να δικαιούνται, σύμφωνα με το νόμο, πρόωρης συνταξιοδότησης, ενώ είναι υγιείς και ιατρικώς ικανοί για εργασία. 

Γ. Κριτήρια αξιολόγησης επαγγελμάτων 

Ένα επάγγελμα μπορεί να θεωρηθεί ως ανθυγιεινό ή υψηλού κινδύνου για τη υγεία, όταν πληρούνται ορισμένα συγκεκριμένα κριτήρια. Για την εφαρμογή πολλών από αυτά, οι ειδικοί ιατροί της εργασίας είναι οι καθ’ ύλην αρμόδιοι16. Αυτοί μπορούν να εκτιμήσουν την επικινδυνότητα για την υγεία των επιμέρους καθηκόντων της κάθε εργασίας, τη συχνότητα των επικίνδυνων ενεργειών κατά την εκτέλεση μιας εργασίας, την έλλειψη δυνατότητας λήψης προληπτικών μέτρων και τη δυνατότητα ανταπόκρισης εργαζομένων μεγαλύτερων ηλικιών (όταν εκπίπτουν σε κάποιο βαθμό οι ικανότητες του οργανισμού) στις απαιτήσεις της κάθε εργασίας.

 Η Επιτροπή Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων στο Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας, που συγκροτήθηκε σύμφωνα με την ισχύουσα Υπουργική Απόφαση17, έχει και τη δυνατότητα να ζητήσει, κατά την κρίση της, επιστημονική υποστήριξη από διάφορους Οργανισμούς (π.χ. ΙΚΑ, Γενική Γραμματεία Κοινωνικών Ασφαλίσεων, Ελληνικό Ινστιτούτο Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας), αλλά, παραδόξως, όχι από τον Πανελλήνιο Ιατρικό Σύλλογο (δηλαδή από το φορέα που εκπροσωπεί επισήμως το ιατρικό σώμα) ή συγκεκριμένα από ειδικούς ιατρούς της εργασίας και τεχνικούς ασφαλείας.

 Αυτή η Επιτροπή χρειάζεται να τεκμηριώσει, με βάση ειδικές μελέτες που θα έχουν διεξαχθεί στην Ελλάδα, για κάθε επάγγελμα και τα εξής:n τα εργονομικά χαρακτηριστικά της εργασίας,n το προσδόκιμο επιβίωσης των απασχολουμένων ,n τη συχνότητα των εργατικών ατυχημάτων σε εργαζομένους που είναι άνω των 50 ετών και n τη διάμεση τιμή της ηλικίας συνταξιοδότησης   λόγω βλάβης της υγείας, δηλαδή την ανώτατη ηλικία στην οποία συνταξιοδοτήθηκαν έως σήμερα οι μισοί από τους εργαζομένους που πήραν αναπηρική σύνταξη εξαιτίας επαγγελματικής (ή άλλης) νόσου ή εργατικού (ή άλλου) ατυχήματος. 

Η εκπόνηση αυτών των μελετών προϋποθέτει και τη δραστηριοποίηση ερευνητικών κέντρων, Τεχνολογικών Επαγγελματικών  Ιδρυμάτων και Πανεπιστημιακών  Τμημάτων. Από τούδε και στο εξής, πολλές από τις διδακτορικές διατριβές των ιατρών και από τις διπλωματικές εργασίες των ειδικευομένων στην ιατρική της εργασίας μπορούν να έχουν ως αντικείμενο διερεύνησης τα παραπάνω θέματα. Στην τελική κρίση για το ποιο επίπεδο επαγγελματικού κινδύνου δεν είναι αποδεκτό (δηλαδή ποιες συγκεκριμένες εργασίες θεωρούνται «βαρείες και ανθυγιεινές») υπεισέρχονται και η υποκειμενική αντίληψη και η ευαισθησία των κοινωνικών εταίρων. Αυτές συνδέονται και με τις εκάστοτε προσδοκίες της κοινωνίας αναφορικά με την ποιότητα της εργασιακής ζωής, οι οποίες μεταβάλλονται διαχρονικά18.

 Δ. Προοπτικές εξυγίανσης 

Η εργασία κατά την άσκηση διαφόρων επαγγελμάτων καθίσταται ακίνδυνη για την υγεία εάν εφαρμόζεται η κατάλληλη προηγμένη τεχνολογία (η οποία μπορεί να εξασφαλίζει, σε μεγάλο βαθμό, ακίνδυνους εξοπλισμούς εργασίας, π.χ. ουσίες, μηχανήματα-εγκαταστάσεις και χώρους εργασίας) και εάν παράλληλα χρησιμοποιούνται σωστές μέθοδοι και οργάνωση εργασίας19. Συνεπώς, ο κατάλογος των «βαρέων και ανθυγιεινών επαγγελμάτων» θα πρέπει να αναθεωρείται και να αναπροσαρμόζεται κάθε τρία έως πέντε έτη, γιατί οι συνθήκες εργασίας στα περισσότερα επαγγέλματα μπορούν και θα πρέπει να βελτιώνονται με την πάροδο του χρόνου. Είναι δηλαδή απαραίτητο οι προσπάθειες της πολιτείας, των εργοδοτών, των εργαζομένων και των τεχνοκρατών να αποσκοπούν στην εξάλειψη των -γνωστών από την κλασική αρχαιότητα- «βαναυσικών» εργασιών, γιατί «... δεν έχουν καλή φήμη, τις περιφρονούν οι πολίτες και καλά κάνουν. Γιατί επιβαρύνουν το σώμα των εργαζομένων [...] επειδή τους αναγκάζουν να κάνουν καθιστική ζωή και να είναι συνέχεια μέσα σε κλειστό χώρο ή ακόμα να περνούν τη ζωή τους δίπλα στη φωτιά. Τότε τα σώματα γίνονται μαλθακά και οι ψυχές είναι πολύ πιο ασθενείς»20. Είναι λοιπόν, τελικά, ηθικά και οικονομοτεχνικά ορθότερο, αντί να δαπανώνται χρήματα για πρόωρες συντάξεις εργαζομένων που νόσησαν ή γέρασαν πρόωρα εξαιτίας της εργασίας, αυτά τα κονδύλια να διατίθενται για την έγκαιρη βελτίωση των συνθηκών υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας, όπου αυτές είναι ανθυγιεινές

 SummaryMedical considerations related to “Heavy and Unhealthy Occupations”Τ. BazasThe current Greek Law provides for a list of “Heavy and Unhealthy Occu-pations” which includes approximately one hundred and fifty occupations and types of work, where healthy employees are entitled to full pension five years ear-lier compared with the rest of the work-ing population. References are made to relevant provisions of European Law and to laws in several other countries of the European Union. Recommendations are made regard-ing occupational, medical and insurance data needed to be systematically collected and studied, as well as suitable oc-cupational health criteria to be used in the evaluation and review of occupa-tions in that list, with the aim to reduce their number.Key words: Occupational medicine, occu-pational physician, occupational health, unhealthy occupations, hazardous oc-cupations

.Βιβλιογραφία1. Γκανιάτσος Κ.Ν. Κωδικοποίηση διατάξεων και οδηγιών εφαρμογής του κανονισμού των βαρέων και ανθυγιεινών επαγγελμάτων του ΙΚΑ. Σάκκουλας Α.Ν., Αθήνα, 1998.2. Οδηγία 89/391/ΕΟΚ. «Προώθηση της βελτίωσης της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων κατά την εργασία». Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, L183, 29 Ιουνίου 1989.3. Calland V, McNeil I. Safety at Scene: A manual for Paramedics and Immediate Care Doctors. Edinburgh: Mosby; 2000.4. HSE. Training for Hazardous Occupations. OP8. Health and Safety Executive. Her Majesty’s Stationary Office. London; 1984.5. Stranks JW, Dewis M. RoSPA Health and Safety Practice. London: Pitman Publishing Ltd; 1986. p.119.6. ΙΚΑ. Διοίκησις, Ασφαλιστικαί Υπηρεσίαι. Γενική Διαταγή 22/65 «Δια την υπαγωγήν εις τον κανονισμόν βαρέων και ανθυγιεινών επαγγελμάτων δεν ενδιαφέρει η μορφολογία ή ο σκοπός των σχετικών οικονομικών μονάδων». ΙΚΑ, ΑΠ 22098 της 10ης Μαρτίου 1965. Αθήνα.7. ΟΜΕΔ. Κωδικοποίηση διατάξεων συλλογικών ρυθμίσεων. Οργανισμός Μεσολάβησης και Διαιτησίας. Αθήνα, 2002.8. Decreto del ministro del Lavoro (agosto 1999), di concerto con i ministri del Tesoro, della Sanita e della Funzione pubblica sull’ individuazione delle attivita particolarmente usuranti (articolo 59, comma 11 legge 449/97). www.ecn.org/coord.rsu/doc/norme99/990?usur.htm9. Giesen T. Προσωπική επικοινωνία, 2004. Bundesministerium fuer Wirtschaft und Arbeit, Referat III B 5, Arbeitsmedizin, 53123 Bonn, Deutschland.10. Αθανασίου Α. Προσωπική επικοινωνία, 2004. Διεύθυνση Επιθεώρησης Εργασίας, Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, 1493 Λευκωσία, Κύπρος.11. Faculty of Occupational Medicine. Προσωπική επικοινωνία, 2004. Royal College of Physicians, London NW1, United Kingdom.12. O’ Halloran P. Προσωπική επικοινωνία, 2004. Health and Safety Authority. Dublin 2, Ireland.13. Westerholm P. Προσωπική επικοινωνία, 2004. National Institute for Working Life. 11391 Stockholm, Sweden.14. Sherson D. Προσωπική επικοινωνία, 2004. Department of Occupational and Environmental Medicine. Vejle Hospital. 7100 Vejle, Denmark.15. Quaeghebeur L. Προσωπική επικοινωνία, 2004. Belgian Association of Occupational Physicians. 2140 Borgerhout, Belgium.16. Νόμος 1568/85 «Υγιεινή και Ασφάλεια των εργαζομένων», Άρθρα 9 και 10. ΦΕΚ 177/Α/1985.17. Υπουργική Απόφαση Αριθ. Φ. 1022/οικ.19579/1316 «Σύσταση Ειδικής Επιστημονικής Επιτροπής για τον επανακαθορισμό των επαγγελμάτων και των εργασιών που υπάγονται στον Κανονισμό Βαρέων και Ανθυγιεινών Επαγγελμάτων του ΙΚΑ». ΦΕΚ 1233/Β/2003.18. Kogevinas M. The importance of cultural factors in the recognition of occupational disease. Occup Environ Med 2005; 62:286.19. Μπάζας Θ. Θέματα Ιατρικής Εργασίας στην Πράξη: Εγχειρίδιο για ιατρούς και στελέχη επιχειρήσεων. Ελληνική Εταιρεία Διοικήσεως Επιχειρήσεων. Αθήνα, 1999.20. Ξενοφών. Οικονομικός. Ενάλιος. Αθήνα, 2004. σελ. 56-58. I

 http://www.iatrikionline.gr